‘प्रेस्टीज’ च्या सुरुवातीला आपल्याला कळतं कि कोणत्याही जादूच्या प्रयोगाचे तीन भाग असतात, the pledge, the turn and the prestige. एक दाखवलं जातं, मग त्याला अनपेक्षित कलाटणी मिळते आणि मग अपेक्षित आणि अनपेक्षित जुळून येतं. ‘The Disciple’ हा तसा प्रयोग आहे, फक्त जादूचा नाही, तर माणसाने आपली औकात समजून घेण्याच्या चिरंतन प्रश्नाचा. त्यासोबत ‘कला’ नावाचा प्रकार आणि मार्केटशाहीच्या युगात त्याची peer reviewed system पासून मतदान/लाईक्स सिस्टीम पर्यंत होणारी वाटचाल ह्यावर चित्रपट बकुबी भाष्य करतो. हे भाष्य subtle आहे, आणि त्यामुळे प्रभावी आहे. पण ह्या subtle approach मुळे हा चित्रपट एका मर्यादित वर्तुळाचा असणार आहे. Netflix वर रिलीज करून त्यांनी ह्या दृष्टीने अचूक काम केलेलं आहे.
चित्रपटात जोशी नावाच्या माणसाचे काही मिनिटाचे संवाद आहेत तो
चित्रपटाचा सर्वोच्च बिंदू आहे. मला दुसऱ्या कोणाची गरज नाही हे ‘सांगणं’ हे मला
गरज आहे हे सांगणंच आहे, फक्त वेगळ्या प्रकारे. राजकीय नेते जेव्हा होणार नाही
म्हणतात तेव्हा त्याचा अर्थ शक्यता आहे असा असतो, शक्य आहे म्हणजे करायला
सुरुवात केली आहे असा असतो आणि जे करणार आहेत ते सांगतंच नाहीत, कारण अनपेक्षित
असणं हेच प्रतिस्पर्ध्याला चकवायला महत्वाचं असतं तसं ‘मला नकोय अमुक अमुक’ हे
सांगण्यात मला हवंय हाच सिग्नल असतो. ज्याला अशी गरज नाही तो सांगायला म्हणून तरी
कोणाला का शोधेल? कलाकाराची आत्ममग्नता हा त्याच्या परफॉर्मन्सचाच भाग असतो आणि तो
परफॉर्मन्स हा दुसऱ्या कोणासाठीच असतो. कलेच्या व्याख्येतच ती निर्माण करणारा आणि
तिचा आनंद घेणारा अशी दोन टोके आहेत.
पण ह्यातल्या एका टोकाला वाटतं कि ते स्वायत्त आहे. त्यांचा असा गंड
सांभाळणारे लोकही असतात, जे खरं दुसरं टोक असतात, पण ते
स्वतःला अदृश्य करतात. त्यांना पहिल्या टोकाकडून मिळणारं मनोरंजन पुरेसं असतं.
संगीताच्या बाबतीत सोशल मिडियामुळे कोण कलाकार ह्याची व्याख्याच बदलली
आहे. आधी तुम्ही पुरेसे कलाकार आहात का नाही ह्यावर तुमच्या जेष्ठ peers चा
बराच प्रभाव होता. मुळात शिष्याचे कौशल्य आणि कारागिरी ही शिक्षकांच्या वैयक्तिक निर्णयावर
अवलंबून होती. आणि त्यांच्या हाती असलेल्या ह्या पॉवरमुळे ह्या जेष्ठांचा आदर ही
आवश्यक नीती होती. तुम्हाला सुरुवातीला मिळणारा रिलीज हा ह्या रेफेरीजच्या तुमच्या
बद्दलच्या मतांवर, feedback वर अवलंबून होता. तुम्ही कलाकार आहात का नाही हे
तेच ठरवणार होते. दुसरा पर्याय काय होता? लोकांनी वाहवा दिली असती, पण उपजीविका?
आज तर मी ‘कलाकार’ आहे का नाही हा स्वतःच ठरवायचा मामला आहे. मला
वाटत असेल मी अमुक अमुक करू शकतो तर मी तो आहे असं आपण म्हणतोच. आणि एखाद्याला तू
तसा नाहीस हे सांगणं म्हणजे हिंसाच हेही नवे मूल्य आपण आणलेले आहे. क्रिटीकल, मन
दुखावणारा feedback देणं हे आपण सुजाण व्हायच्या नादात थांबवलेलं
आहे. आणि कोणी दिलाच असा feedback तर आपण दुसऱ्या कोणाला तरी
गाठू शकतो. फी दिली कि मला हो म्हणणारा कोणीतरी असेलच. आणि कोणी हवा कशाला, मी थेट
स्वतःला रिलीज करून लोकांच्या लाईक्सचा सर्वोच्च निकष थेटच ताडून पाहू शकतो.
शिक्षकांची, जेष्ठ peers ची
सद्दी ही अनेक क्षेत्रांत संपुष्टात येते आहे. तुम्ही स्वतःला स्पर्धेत थेट सहभागी
करू शकता. कोणीतरी तुम्हाला निवडायची गरज नाही. अर्थात काही क्षेत्रांत अजूनही
निवडीच्या शुक्राचार्यांना वाव जास्त आहे (खेळ, academia
इत्यादी.)
लोकांच्या रिंगणात थेट उतरताना कौशल्य आणि रंजकता ह्याचं मिश्रण
तुमच्याकडे असायला लागतं. पण दर्दी लोकांच्या खाजगी रिंगणात रंजकतेला फारशी किंमत
नाही. लोकप्रिय आणि उत्कृष्ट ह्यांचे नाते असे विचित्र आहे. एखादी गोष्ट उत्कृष्ट
आहे कि नाही हे ठरवायला तिला मोठा ट्रायल पिरीयड लागू शकतो. पण लोकप्रियतेच्या बेभान
स्टेडीयमला एवढा वेळ नाही. जिंकण्या-हरण्याच्या स्पर्धेची प्रत्येक आवृत्ती थोडाच
वेळ आहे आणि तुम्हाला मर्यादित attempts आहेत. आणि परत जे उत्कृष्ट
असेल ते रंजक असेल असे नाही.
हा क्वालिटीचा एक प्रॉब्लेम आहे. दुसरा प्रॉब्लेम जास्त फंडामेंटल
आहे. तो म्हणजे How to make peace with one’s own mediocrity. You are good at something
and maybe you touch the best at time, but not consistently to call yourself
best. मग तो बेस्टचा पाठलाग करायचा का त्याला खुबसुरत
मोड देकर सोडून द्यायचं? आपला आणि त्या विलक्षण क्षणांचा संबंध आपल्या
आनंदापुरता ठेवायचा आणि स्पर्धेतून अलगद अदृश्य व्हायचे? का गिरवत रहायचे, अपयश हे यशाची पायरी असे अपयश दाबत दाबत वर
सरकायचे? पण हा वर सरकायचा स्पीड पुरेसा नसेल तर? मग
करायचं काय?
लोक साधना, सत्य वगैरे ढाचे देऊ शकतात, पण ही सगळी आंबट
द्राक्षांची वाईन. त्याचीही मजा आहे, पण वाईन बनून टुन्न होईपर्यंत फार उलाघाल.
किंवा मग आपलं काही न झाल्याचा कडवटपणा मनात
ठेवून आपल्या अस्तित्वात तो हळूहळू मुरू द्यायचा. तसं उघडपणे काही म्हणायचं नाही, पण होईल तसा जगावर सूड
उगवायचा, जो/जे
समोर असेल त्याच्यामार्फत.
संजय मांजरेकरचं आत्मचरित्र ह्याबाबतीत मला
फार आवडलं. त्याने फार प्रामाणिकपणे त्याची असूया, असुरक्षितता मांडली आहे. आणि कडवट अस्तित्वाचे तो एक उत्तम उदाहरणही आहे
कदाचित!
काहीही करून, आपल्याला आपल्या तोकड्या असण्याच्या जाणिवेचे
काहीतरी करावेच लागेल. एकतर तोकडे नसण्याच्या किनाऱ्याला जायला, without rope वगैरे
छलांग मारावी लागेल (जसं batman करतो, माई
म्हणतात), किंवा खुबसुरत मोडवर मागे परतून आपल्यापुरते आनंदाचे वर्तुळ आखायला
लागेल, किंवा कडवट, सिनिकल होत जाण्याचा स्वाभाविक मार्ग.
असं करूनही केव्हातरी आपल्याला ते खुणावतच राहील, what it could have been, how beautiful it can be.
Well done, चैतन्य
ताम्हाणे. I will be looking
forward to your next.
