Grapes of Wrath

Grapes of Wrath ही जॉन स्टीनबेकची masterpiece मानली जाणारी कलाकृती. अर्थात जॉन स्टीनबेकला असं One piece wonder समजणं चुकीचं आहे. असो. नेहेमीप्रमाणे हा पुस्तक परीक्षण किंवा समीक्षेचा प्रयत्न नाही. मध्ये नुकत्याच मराठीत आलेल्या एका चर्चित कादंबरीवरची मत-मतांतरे वाचत होतो. त्यावर विचार करतानाजाणवलं कि समीक्षा म्हणजे एखाद्या कलाकृतीच्या संगड्याची, तिच्या मासांची मीमांसा नव्हे. वीट वीट सुट्टी केल्याने, किंवा प्रत्येक मनोर्याची अलग चिकित्सा केल्याने एखाद्या महालाचे सौंदर्य सापडणार नाही. एखाद्या गोष्टीच्या सौंदर्याची अनुभूती ही तिच्या मनात पडणाऱ्या प्रतीबिम्बावर, पर्यायाने मनाच्या नितळ-गढूळपणावरही अवलंबून असते. आणि जगात खात्रीने बोलायला सर्वात कठीण किंवा अशक्यच गोष्ट कुठली तर दुसर्या माणसाच्या, विशेषतः मनाचे अनेक स्तर असणर्या लेखाकसादृष्य माणसाच्या मनाचं अनुभूती काय असते हे समजणं. त्यामुळे काही वस्तुनिष्ठ मापदंड लावून सौंदर्य अजमावता येईल किंवा त्याची तुलना करता येईल हा निव्वळ कल्पनाविलास. एखाद्या कलाकृतीने भाषेला काय दिलं हे सांगू पाहणं म्हणजे सिंहगड बांधल्याने महाराष्ट्राचा काय फायदा झाला असं काही विचार करण्यासारखे आहे. असो. मला धुळवड खेळायची नाही. पण सौंदर्य हे त्याला पूरक पार्श्वभूमीवर अवलंबून असते. 'ए मेरे वतन के लोगो' हे गाणं कितीही सुंदर असलं तरी ते विवाहात वाजवत नाहीत. सांगायचं उद्देश हा कि जे लिहितोय ते सौंदर्याची चिकित्सा नाही, तर त्यातली मजा घ्यायला मदत करणारी पार्श्वभूमी मांडायचा प्रयत्न आहे.
Grapes of Wrath ही विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीच्या काळात अमेरिकेत शेतकरी कुटुंबांची जी massive स्थलांतरे झाली त्याची लाक्षणिक आणि तरीही खूप मोठा आवाका असलेली गोष्ट. लेखकाने कादंबरीची रचना एका गुम्फणीने केली आहे. जणू अमेरिकेच्या वेगवेगळ्या टोकांपासून कालीफोर्नियाकडे जाणार्या कुटुंबांच्या तांड्यावर आकाशातून कोणी बघतो आहे. मग त्यांचे तांडे, रात्रीच्या त्यांच्या वस्त्या, त्यांचा दाटीवाटीने राहणं, त्यात उमटणारे त्यांचे हेवे-दावे, हळूहळू एका मोठ्या दुखाशी जुळत जाणारी त्यांची छोटी-छोटी सुख-दुखे, त्यांचा क्षोभ, त्यांचा तुटत जाणे आणि एका क्षणी त्यांच्यातल्या काही जणांनी या अनावर अगतिकतेला त्यांच्या त्यांच्या परीने तोंड फोडणं. एका आड एक प्रकरणात लेखक हा macro view मांडतो. त्याच्या मधल्या प्रकरणात उमटत रहाते जोड कुटुंबियांची गोष्ट. ही गोष्ट प्रातिनिधिक आहे, पण त्याचवेळी पडझडीच्या कोसळक्षणी सुद्धा जिवंत राहणाऱ्या मानवी आशेची, एकमेकांना सांभाळत जगू पाहणाऱ्या साध्य पण पक्क्या माणसांची exceptional कहाणीही आहे. काही ओळीत सांगता यावं इतक्या सोपी आवाक्याची गोष्टच नाहीये ही. जी.ए. कुलकर्णी म्हणतात, तसे ह्यात लावलेले स्टेक्स इतके भव्य आहेत कि ते पाहूनच छाती दडपून जावी. मग ह्या स्टेक्स मधून काय निघतंय हे पाहणं अजून वेगळी गोष्ट. स्टीनबेकने कहाणीचे कोपरे खुबीने उभे केले आहेत. मोठी-मोठी वाक्ये, शब्दांची आतिषबाजी ही त्याची शैली नाही. सुरुवातीच्या प्रकरणात, एक संपूर्ण प्रकरण रस्त्यावरून चालणाऱ्या कासवाच्या वर्णनात आहे. त्याची एक एक हालचाल त्याने शब्दबद्ध केली आहे. आणि नंतर हीच अचूकता त्याने माणसांच्या हालचाली, भावना पकडताना ठेवली आहे.
माणसाचे 'मी' आणि 'आम्ही' आहे दोन स्तर असतात. ते नेमके कुठे आणि किती घट्ट एकमेकांशी जोडलेले असतात हे सांगणं कठीण आहे. Aristotle ने म्हटल्याप्रमाणे It is difficult to be a man and a citizen at the same time. शेवटी कुठलीही भव्य कलाकृती ही अशा अनेक 'मी' आणि 'आम्ही' ह्यांच्यातला संघर्ष असते. माणसाचे अंतिम साफल्य पूर्णपणे 'मी' होण्यात आहे का अंतिमतः तो 'मी' एका 'आम्ही' चा अंश आहे याची जाणीव होण्यात आहे, ह्याचा धांडोळा कुठलाही खरा लेखक घेऊ पाहतो. समाजाचा विचार करणारी अनेक माणसे 'आम्ही' च्या कृत्रिम रचना उभ्या करू पाहतात. आणि अंतिमतः त्या रचना स्वार्थाच्या म्हणजे 'मी' च्या गोंधळाने कोसळतात. Cannery Rows, In Dubious Battle यामध्येही स्टीनबेकने याच 'मी' आणि 'आम्ही' चा शोध घेतला आहे. आणि या शोधात शेवटी एक सत्य नाही, तर एक परस्परविरोधी, वेदनादायी पण सुंदर अशी जाणीव गवसणार आहे याची त्याला जाणीव आहे. हा 'मी' आणि 'आम्ही' चा खेळ दाखवायला इथे लेखकाने Tom Jode आणि त्याची आई, कथेत 'मा' ही दोन पात्रे वापरली आहेत. Tom चार वर्षे तुरुंगवास भोगून घरी येतो तेव्हा बाकी कुटुंबीय सामान-सुमान बांधून कालीफोर्नियाला जाण्याची तयारी करत असतात. Tom त्यांच्या बरोबर जायला निघतो. इथवर त्याच्यात 'आम्ही' कुठेच नाहीये. पण रस्त्यात त्याला त्यांच्यासारखी हजारो कुटुंबे पोटापाण्यासाठी आणि सुखी आयुष्याच्या स्वप्नासाठी हजारो मैलांचा प्रवास करताना, कोलामाडताना, पिचताना, आणि तरीही चिवटपणे जगताना दिसतात. तिथे त्याच्या आतला 'मी' हळूहळू विचार करू लागतो. गोष्टीच्या शेवटी अशा कुटुंबाना संघटीत करून लढा द्यावा अशा वेडाने तो कुटुंब सोडून जातो. 'मा' मधला 'मी' सुरुवातीला कुठेच उमटत नाही, एक अलवार क्षण सोडून, जेव्हा ती घर सोडण्याआधी माहेरून आणलेली एक पेटी बघते. पण मग ती ती पेटी तिथेच सोडते आणि परत 'मा' बनते. रस्त्यात तीच सार्या कुटुंबाला एक धरून ठेवते, खरंतर ह्याच प्रवासात हे कुटुंब हळू-हळू विखरत जातं. आधी तिचे सासरे, मग सासू मरतात. एक वेडसर मुलगा मी नदिकीनार्यालाच राहणार असं ठरवून निघून जातो. जावई गर्भार बायकोला सोडून पळून जातो. नवरा खचतो. दीर वेडसर होतो. Al, Tom चा धाकटा भाऊ होऊ घातलेल्या बायकोच्या कुटुंबाबरोबर रहायचे ठरवतो, आणि शेवटी Tom ही निघून जातो. उरते ती मृत मुलाला जन्म दिलेली मुलगी, खचलेला नवरा, वेडसर दीर, संपलेले पैसे, संपलेलं अन्न, आणि पुराच्या तडाख्यात वाहून गेलेला रोजगार. आणि तरीही 'मा' 'मा'च राहते. कादंबरीचा शेवट विलक्षण आहे, इतक्या टोकाच्या क्षणीही माणसातली माणूसपणाची जाणीव टिकू शकते, आणि 'मा' सारखी खरंतर एक सामान्य गृहिणी अशा जाणीवेने कृती करू शकते हे सगळंच मनावर उमटून जातं...
कथेच्या ह्या प्रवासाएवढेच मध्ये मध्ये स्टीनबेक जे milestone देतो तेही लक्षात राहून जातात. ह्या गोष्टीत जेव्हा जेव्हा आनंद उमटतो, तेव्हा हा क्षणभंगुर आहे ही जाणीवही उमटते. ती हजारो पिचली माणसे सुखाचे काही क्षण जगू पाहतात. वाड-वडील जिथे वर्षानुवर्षे जगले तिथून आपण निखळलो, दोन वेळचा पोटभर जेवण मिळत नाही, मुलांना हवं ते खेळणे घेऊन देता येत नाही, बायकोला मिठी मारण्याइतकीही मोकळी जागा स्वतःची नाही, गळणारं पाणी थांबवता येत नाही आणि कोरड्या जागेचं घर नाही अशी सगळी माणसे. पण आपण राबू, काहीतरी शिकू, मुले शाळेत जातील, मग केव्हा ना केव्हा परत एक छोटं घर उभं करू, एकत्र राहू, we are fambly ही त्याची स्वप्ने मरत नाहीत. मिळेल तिथे ते गातात, नाचतात, खचानार्याना सावरतात, आणि एका क्षणी स्वतः कोलमडतात. तरी परत उठतात, ४० सेंट तर ४० सेंट, नाहीतर ३० नाहीतर २० अशा कुठल्याही मजुरीवर काम करतात, बटाटे उकडून खातात, पीठ तळून खातात, आणि दरवेळी डोळ्यात चिमुकली आशा ठेवून राहतात कि एक दिवस हे आयुष्य असं असेल कि त्याची घृणा येणार नाही, तेसाजरं असेल, जगावंसं वाटेल...
माझा आवडता एक परिच्छेद देऊन मी थांबतो...
and always, if he could have little money, a man could get drunk. The hard edges gone and the warmth. then there was no loneliness, for a man could people his brain with friends, and he could find his enemies and destroy them. sitting in a ditch, the earth grow soft under him. Failure dulled and there was no threat. And hunger did not skulk about, but the world was soft and easy, and a man could reach a place he started for. The star came down wonderfully close and the sky was soft. Death was a friend, and sleep was death's brother. The old times came back, a girl with pretty feet, who danced one time at home- a horse- a long time ago. A horse and a saddle. And the leather was carved. When was that? Ought to find a girl to talk to. that's nice. Might lay her with too. But warm here. And stars down so close, a sadness and pleasure so closed together, really the same thing. Like to stay drunk all the time. Who says its bad? Who dares says its bad? Preachers- but they got their own kinda drunkenness. Thin, barren woman, they are too miserable to know. Reformers- but they don't hit deep into the living to know. no-the stars are close and dear and I have joined the brotherhood of the worlds. And everything is holy-everything, even me.