Sunday, November 17, 2019

चिवडा, यादृच्छिक गती, झीनोचा पॅरॅडॉक्स आणि मोहन आपटे


परवाची गोष्ट. भूक लागली म्हणून बायको चिवडा खात होती. चिवडा काही आठवडे अगोदर बनवलेला आहे हे माहित असल्याने मी तिला चिवडा खराब तर झालेला नाही ना असं विचारलं. त्यावर तिने चिवड्याचा अजून एक बकाणा भरत आश्चर्याने मला ‘चिवडा खराब कसा होईल असं विचारलं. तिचा प्रश्न हा खरंतर ‘इतक्यात चिवडा खराब होणार नाही अशा आशयाचा rhetorical प्रश्न होता. पण तिच्या प्रश्नाने आणि त्याआधी वाचलेल्या एका बातमीने मी थोडा विचार करू लागलो.
‘चिवडा खराब कसा होईल?’ ह्याचं उत्तर चिवड्याच्या भौतिक-रासायनिक गुणधर्मांचा विचार करून देता येईल. अर्थात हा प्रकार फारच geeky म्हणजे Sheldon Cooper टाईप होईल. आणि अशी उत्तरे आपण सहसा देत नाही. पण अशी उत्तरे देऊ शकणाऱ्या लोकांचे एक जग असते. आपल्यातल्या ज्यांनी कोणी Big Bang Theory पाहिलं असेल त्यांना ह्या जगाची झलक मिळालेली आहे.
मला माझ्या बायकोला असं geeky उत्तर अजिबात द्यायचं नव्हतं, कारण मला ते माहित नाही. पण असं उत्तर द्यायचं असेल तर कसं शोधायचं हे मला नक्की माहित आहे!
मला आठवण आली ती मी वाचलेल्या एका पुस्तकाची. ते पुस्तक म्हणजे डॉ. बाळ फोंडके ह्यांचे ‘अणुरेणु. त्यात ‘कॉफीचा थेंब गोल सांडला तरी उरलेला डाग कोणत्याही आकाराचा का असतो ह्या प्रश्नाचं उत्तर होतं. मी ८वी- ९ वीत असताना ते पुस्तक वाचलं असेल. मला कॉफीच्या थेंबाबद्दल असलेला प्रश्न पडलेला नव्हता आणि त्याचं उत्तर नीट appreciate करता आलं नव्हतं.
त्या पुस्तकाची आठवण जरी चिवड्यामुळे आली असली तरी त्यापाठी कारण होतं ते मोहन आपटे ह्यांच्या निधनाच्या बातमीचे. It felt like some sort of loss, जरी मी त्यांना वैयक्तिकरित्या ओळखत नव्हतो. शाळेत असताना मोहन आपटे ह्यांची ‘मला उत्तर हवंय ही शृंखला, विज्ञानवेध, कृष्णविवर, संख्यांचे गहिरे रंग, ब्रह्मांड ही पुस्तकं मी वाचली होती. त्यातून फार काही कळण्यापेक्षा मी बराच वाचतो आहे हा इगोच जास्त शांत झाला. ह्या पुस्तकांत खूप माहिती होती, आणि माहितीच्या पुढे जाऊन  मांडणीही होती. उदाहरणार्थ, मूलकण ह्या गोष्टीची विस्तृत चर्चा मोहन आपटे ह्यांनी ‘ब्रह्मांड ह्या पुस्तकांत केली होती. सहज एक उदाहरण म्हणजे, क्वार्क्स ही संकल्पना मी पहिल्यांदा त्यात वाचली होती.
अशी पुस्तके लिहिणाऱ्या लोकांत मोहन आपटे एकटे नव्हते. बाळ फोंडके, नारळीकर (विज्ञानकथा आणि आकाशही जडले नाते सारखे पुस्तक) ही पण नावे आठवतात.
ही पुस्तकं विद्यार्थी म्हणून मला फार उपयोगी पडली असे नाही. पण शिक्षक म्हणून खूप उपयोगी पडली आणि पडतात. अर्थात इंग्रजी पुस्तके आणि इन्टरनेट असताना अशा पुस्तकांचे मूल्य हे घटते आहे.
ह्या लोकांनी ही पुस्तके नेमकी कोणासाठी लिहिली? विज्ञानशिक्षक आणि विद्यार्थी ह्या पुस्तकांवर उड्या मारत होते अशातला भाग नसावा. एकूण मराठी माध्यमातील विद्यार्थ्यांतील माहितीपर पुस्तके वाचू पाहणारे विद्यार्थी थोडे, त्यांत आपल्या पाल्याला अशी पुस्तके वाचायची संधी मिळवून देऊ शकणारे पालक अजून कमी. अशा अवस्थेत ही पुस्तके अवतरली ह्याचे खरे कारण लिहिणाऱ्यांची सांगायची कळकळ हेच असावे. बाळ फोंडके, नारळीकर, घाटे ह्यांनी विज्ञानकथा लिहून अधिक मोठा audience मिळवला असावा. पण मोहन आपटे ह्यांनी तो रस्ता चोखाळला नाही. विषयाची क्लिष्टता हाताळताना त्यांनी तडजोड केली नाही आणि मराठी प्रतिशब्द तसेच इंग्रजी संज्ञा ह्या दोन्ही वापरल्या.
संवाद साधून, आपल्याला उकललेले दुसऱ्याला समजावून देणे हा एक मोठा आनंद आहे. वर उल्लेखलेल्या लेखकांना geeky गोष्टींची चर्चा करून हाच आनंद मिळालेला असावा. इतिहासाची अविरत धूळवड किंवा सांस्कृतिक टाळ्यांचा व्यक्तीचित्रणपर महोत्सव चालवणारे लोक ह्या दोन प्रबळ लेखन प्रवाहांत सध्या भौतिक प्रश्नांच्या वैज्ञानिक उकलीने आनंदी होऊ पाहणाऱ्यांचा प्रवाह आश्चर्यात पाडणारच आहे.
--

विज्ञानाला अध्यात्मिक झालरी लावणे हा अनेकांचा आवडता छंद आहे. सांख्यिकीच्या वैराण जगात घुसून p-value च्या मृगजळात फसण्यापेक्षा वेदांतील सूक्ते आणि फिजिक्स कसे सारखेच आहे ह्याची हातचलाखी नक्कीच मजेची आहे. मोहन आपट्यांच्या एका पुस्तकाच्या सुरुवातीला, बहुतेक 'ब्रह्मांड',  नासदीय सूक्ताच्या काही भागाचे मराठी भाषांतर आहे. पण नंतरच्या पुस्तकात अध्यात्मिक झिरमिळ्या नाहीत. (विज्ञान आणि अध्यात्म ह्यावर आजही निष्कर्षहीन पण मजेदार चर्चा झडत असतात. स्वामी सर्वप्रियानंद ह्यांची ही एक podcast इंटरेस्टिंग आहे.)
 --
  मोहन आपटे ह्यांनी जशी पुस्तके लिहिली (पॉप्युलर सायन्स प्रकारची) तशा पुस्तकांच्या किती प्रती निघाल्या, ह्या पुस्तकांचे मानधन लेखकांच्या एकूण उत्पन्नाच्या किती पट होते, ह्या पुस्तकांनी विज्ञानाची वाट चोखाळण्याची प्रेरणा आणि आवश्यक माहिती किती जणांना दिली हे जाणून घ्यायची मला उत्सुकता आहे. आज अशा प्रकारची पुस्तके कोण लिहितो आणि कोण वाचतो हा अजून एक प्रश्न.
--
एक गमतीचा भाग. मित्रांमध्ये गप्पा मारताना मी एका मित्राला म्हटलं, अरे तू कसा चालतोस. तुझी यादृच्छिक गती पाहून मला चिंता वाटते तुझी. माझ्या यादृच्छिक गती ह्या शब्दावर माझा मित्र एकदम अडखळून गेला.
असे शब्दप्रयोग सहजपणे वापरून लिहू शकणारे लोक मराठीतून हळूहळू नाहीसे होतील हा माझा आवडता हायपोथेसिस आहे. सिरीयस फिक्शन, पॉप्युलर सायन्स ह्या सगळ्याला मराठीत काही वाव उरणार नाही. सिरीयल आणि सिनेमा हेच मराठीत बनतील हाही त्या हायपोथेसिसचा पुढचा भाग. ह्याचं कारण म्हणजे मराठीत catch them young हे घडणं बंद होत आहे. अर्थाभाषा, ज्ञानभाषा ही इंग्रजी, व्यवहारभाषेतही मराठीसोबत हिंदी. मराठी केवळ खाजगीची भाषा, आई-वडिलांची आहे म्हणून आपली. त्यातही इंग्रजी घुसतेच आहे.
--
       Zeno’s paradox नावाने ओळखली जाणारी संकल्पना मला पहिल्यांदा मोहन आपट्यांच्या गणिताबद्दलच्या एका पुस्तकात वाचायला मिळालेली होती. विद्यार्थ्यांना continuity शिकवताना मी ह्या संकल्पनेचा उल्लेख करतो, ज्यामुळे discrete आणि continuous ह्यातला फरक समजावता येऊ शकतो.
विद्यार्थ्यांना Zeno’s paradox चं नवल वाटतं. मग त्यातला कोणीतरी प्रश्न विचारतो, कि हे परीक्षेला आहे का. मी हसून नाही म्हणतो. परीक्षेला नाही आणि प्लेसमेंटला उपयोगी नाही अशा रकान्यात ज्या गोष्टी असतात त्यात विद्यार्थी ह्यालाही जमा करत असावेत.
       एखादवेळी मात्र एखादा विद्यार्थी विचार करतो. ह्या विसंगतीचे resolution काय ह्याबाबत विचारायला येतो. तो सारा संवाद मजा असते.
--

मोहन आपटे आणि बाकी लेखकांची पुस्तके आज माझ्याजवळ नाहीत. केव्हातरी ही पुस्तके बिनकामी आहेत, जागा अडवून आहेत म्हणून मी रद्दीत टाकली. काही उदाहरणे, संदर्भ लक्षात आहेत, जे अध्येमध्ये कामी येतात, आपल्याला किंवा अन्य कोणाला समजवायला. त्या कृतज्ञतेसाठी हा ब्लॉग.   

आजचे मरण उद्यावर ढकलले

  आजचे मरण उद्यावर ढकलले , तसे उद्याचे कलले किंचित परवावर , आणि परवाचे अंशतः तेरवावर टीचभर जागा झाली तिथे थोडे बूड टेकले खोल श्वास घे...